Koronawirus a problemy z wykonywaniem umów
W związku z postępującą na świecie epidemią (pandemią) koronawirusa coraz więcej państw podejmuje decyzje o ograniczeniu ruchu wewnątrzkrajowego i transgranicznego, a także ogranicza możliwość swobodnego prowadzenia działalności gospodarczej w niektórych dziedzinach. Powyższe działania, a także stale zwiększająca się liczba zachorowań na koronawirusa, z pewnością doprowadzą do licznych problemów z prawidłowym, w szczególności terminowym wykonaniem umów, a w niektórych przypadkach mogą wręcz uniemożliwić ich realizację. Jakie możliwości mają w takiej sytuacji strony umów w celu uniknięcia odpowiedzialności odszkodowawczej?
SIŁA WYŻSZA
W pierwszej kolejności należy zauważyć, że jeżeli strony nie zmodyfikowały zasad swojej odpowiedzialności w treści umowy, to każda ze stron może uwolnić się od odpowiedzialności, jeśli wykaże, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy zostało spowodowane okolicznościami, za które ta strona nie ponosi odpowiedzialności. W tym zakresie na znaczeniu może zyskać klauzula siły wyższej, rozumianej jako zdarzenie zewnętrzne, nadzwyczajne, niemożliwe do przewidzenia ani do zapobieżenia. Zjawisko epidemii koronawirusa w danych okolicznościach może spełniać przesłanki siły wyższej, choć nie można uznać tego za regułę.
Jednakże, nie w każdym przypadku powołanie się na wystąpienie siły wyższej będzie skutkować zwolnieniem z odpowiedzialności odszkodowawczej. W świetle art. 471 Kodeksu cywilnego, należy bowiem wykazać związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy zaistnieniem siły wyższej a niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania. W tym sensie niezwykle istotne będzie również udowodnienie, że strona dochowała należytej staranności, tj. np. podjęła próbę zmniejszenia skutków epidemii koronawirusa. Niezachowanie należytej staranności przez dłużnika zazwyczaj będzie powodować powstanie jego odpowiedzialności odszkodowawczej za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy, nawet w sytuacji wystąpienia siły wyższej w postaci epidemii koronawirusa.
REBUS SIC STANTIBUS – NADZWYCZAJNA ZMIANA STOSUNKÓW
Z punktu widzenia odpowiedzialności stron w sytuacji niewykonania lub nieprawidłowego wykonania umowy, ze względu na pojawienie się siły wyższej w postaci epidemii koronawirusa, należy także zwrócić uwagę na klauzulę rebus sic stantibus (art. 3571 Kodeksu cywilnego). Umożliwia ona sądową ingerencję w stosunek prawny pomiędzy stronami w przypadku, gdy z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziło jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy. W sytuacji wykazania przez stronę wystąpienia wszystkich powyższych przesłanek, sąd może zmienić sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet rozwiązać łączącą strony umowę. Klauzula ta nie pozostaje zatem bez znaczenia dla położenia strony, która nie wykonała lub nienależycie wykonała umowę, ze względu na zaistnienie siły wyższej w postaci epidemii koronawirusa. Warto też postawić sobie pytanie, czy przedmiotowa klauzula będzie miała zastosowanie także w sytuacji zawarcia umowy po wystąpieniu epidemii koronawirusa na świecie. Wydaje się, że nie. Przy rozstrzyganiu sporu pomiędzy stronami sąd może wówczas zmierzać w kierunku uznania, że strony mogły przewidzieć opisane powyżej konsekwencje.
NIEMOŻLIWOŚĆ NASTĘPCZA ŚWIADCZENIA
Ponadto, w kontekście niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, ze względu na wystąpienie siły wyższej, bardzo istotne może okazać się pojęcie następczej niemożliwości świadczenia. Jeżeli bowiem strona wykaże, że jej świadczenie stało się niemożliwe do wykonania ze względu na okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności, to jej świadczenie ulega automatycznemu wygaśnięciu (art. 475 Kodeksu cywilnego). W takiej sytuacji dłużnik, co do zasady, nie będzie ponosił odpowiedzialności odszkodowawczej z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy.
KONIECZNA ANALIZA SYTUACJI
Powyższe rozważania mają charakter ogólny i zostały poczynione przy założeniu, że strony nie zmodyfikowały zasad odpowiedzialności w treści łączącej ich umowy. Tymczasem, w umowach strony decydują się zazwyczaj na ograniczenie lub rozszerzenie odpowiedzialności jednej z nich. W świetle orzecznictwa dopuszczalne jest nawet przyjęcie odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy w przypadku wystąpienia siły wyższej. W związku z tym, w pierwszej kolejności, w celu analizy sytuacji konkretnych stron, należałoby dokonać dokładnej weryfikacji zawartej umowy, w szczególności w zakresie postanowień dotyczących odpowiedzialności odszkodowawczej stron i siły wyższej.
Niebagatelne znaczenie dla sprawy miałoby też zebranie materiału dowodowego potwierdzającego m.in. rzeczywisty wpływ siły wyższej na niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy, a także dochowanie w konkretnej sytuacji należytej staranności (np. podjęcia próby zmniejszenia konsekwencji wystąpienia siły wyższej). Charakter i rodzaj dowodów będą każdorazowo uzależnione od okoliczności występujących na gruncie konkretnego stanu faktycznego.
MODYFIKACJA POSTANOWIEŃ UMOWY
Dopiero po podjęciu powyższych działań uzasadnione będzie poszukiwanie dopuszczalnych w danej sytuacji sądowych rozwiązań uchylenia się od odpowiedzialności odszkodowawczej, w tym wybór najkorzystniejszego z nich. W zależności od okoliczności może to być jedna z instytucji przedstawionych w niniejszym artykule. Przed rozpoczęciem sporu każdorazowo warto jednak zastanowić się nad polubowną modyfikacją postanowień umowy. Takie rozwiązanie może okazać się najbardziej satysfakcjonujące z punktu widzenia długotrwałej współpracy stron, a także może uchronić przed ewentualną dpowiedzialnością odszkodowawczą względem drugiej strony, w przypadku, gdyby sąd nie uwzględnił zgłaszanych roszczeń. Ze względu na skomplikowany charakter zmian i konieczność precyzyjnego unormowania sytuacji stron rekomendowane jest pisemne uregulowanie uzgodnionych modyfikacji w postaci aneksu do umowy. Przed podjęciem jakichkolwiek działań związanych ze zmianą zawartej umowy, jak i skierowaniem sprawy na drogę postępowania sądowego, zalecamy konsultację z prawnikiem.
Jesteśmy gotowi odpowiadać na wszelkie indywidualne problemy prawne związane z prowadzonym przedsiębiorstwem, aby w jak najszerszym zakresie wesprzeć przedsiębiorców w zaistniałej sytuacji.
Zapraszamy również na nasze blogi (mbwbudowlane.pl; mbwkarne.pl), gdzie można znaleźć najważniejsze ogólne informacje i porady dotyczące sytuacji związanej z wpływem koronawirusa na różne obszary działalności.
O autorze
Tomasz Sołkiewicz
Aplikant Radcowski przy Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Poznaniu. Absolwent prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, gdzie uzyskał stypendium za szczególne osiągnięcia w nauce. Odbył 2-letni staż w Kancelarii Adwokackiej, gdzie m.in. świadczył usługi prawne na rzecz podmiotu realizującego zadania własne gminy polegające na zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych wspólnoty samorządowej. W kręgu jego zainteresowań znajdują się w szczególności zagadnienia dotyczące audytu prawnego nieruchomości, ponadto zajmuje się kompleksową obsługą dużego podmiotu z branży ubezpieczeniowej. Biegle posługuje się językiem angielskim, w związku z czym prowadzi obsługę zarówno klientów polskojęzycznych, jak i anglojęzycznych. Zna również w podstawowym zakresie język hiszpański.
